Katedra \ Historia

Z DZIEJÓW KATEDRY PŁOCKIEJ

(dział zostanie niebawem poprawiony i na nowo zredagowany)

Na urwistym i wzniosłym Wzgórzu Tumskim, wznoszącym się w Płocku na wysokość ponad 50 metrów nad taflę Wisły, widać z daleka, niejako wtopioną w kompleks piastowskiego zamku, jedną z najstarszych pięciu katedr polskich, imponującą rozmiarami i pięknem romańskiej architektury. Mimo różnych perypetii dziejowych, do dziś jej mury majestatycznie wyłaniają się z bujnej i soczystej zieleni stuletnich kasztanowców wieńczących Wzgórze Tumskie.

Płocka Bazylika katedralna jest klasycznym przykładem zabytku historycznego sprzed ponad osmiu wieków, którego strukturze i wystroju tkwią w różnym stopniu czytelne ingerencje kolejnych wieków, z ich odrębnymi kulturami skrystalizowanymi w formie wielkich stylów.

Po utworzeniu diecezji w 1075 r. zbudowano pierwszy, całkowicie wykonany z drewna, kościół katedralny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Według „Kroniki” Galla Anonima był on miejscem pasowania Bolesława Krzywoustego na rycerza w 1099 r. Najprawdopodobniej najazd Pomorzan w latach 1126-1127 zniszczył te świątynię. Biskup płocki Aleksander z Malonne  (dzisiejsza  Belgia)  w 1136 r. przystąpił do budowy pierwszej kamiennej katedry, której konsekracja odbyła się w 1144 Y. Wielkością przewyższała ówczesne katedry w Gnieźnie i Krakowie. Ta romańska świątynia została , wzniesiona ze starannie ociosanych kwadr granitowych. Biskup Aleksander zamówił w ludwisarni magdeburskiej wielkie dwuskrzydłowe drzwi  do katedry,  obite 48 płytami śpiżowymi z płaskorzeźbami. Drzwi te w niewyjaśnionych do końca okolicznościach w XIII lub XIV w. znalazły się w Soborze  Sofijskim w Nowogrodzie Wielkim, gdzie noszą nazwę Kursuńskich. W  1981 r. wykonano replikę tego wspaniałego zabytku romańskiej metaloplastyki i od tej pory Drzwi Płockie znów zdobią katedrę. Replika jest darem miejscowego kombinatu petrochemicznego dla bazyliki  katedralnej.

Burzliwy  w Polsce wiek XIII nie oszczędził również tej świątyni. W 1233 r. pożar strawił ją wraz z zamkiem, groźnie naruszając nośne mury. Gdy w 1234 r. margraf Miśni Henryk zdobył płocki zamek, a Niemcy schronili się do katedry, Konrad I Mazowiecki (1187 -1247) podpalił ją i w ten sposób odbił swą rezydencję.  W 1237r. Płock  otrzymał prawa miejskie. Prusowie w 1243 r. spustoszyli miasto, wraz z nim i katedrę. W latach 1288-1289 napadli na Płock Litwini.  Zniszczona w wyniku pożarów, najazdów i grabieży katedra wymagała solidnych prac zabezpieczających i renowacyjnych.

Największą zmianą była dobudowa gotyckich wież zachodnich na przełomie XIII i XIV w.  Większość prac była tylko prowizoryczna  i dorywczo wzmacniała zasadniczy korpus katedry. Król Kazimierz Wielki po tragicznym w skutkach upadku na polowaniu i złożeniu ślubowania w 1370 r., nakazał gruntowne jej odnowienie. Jednak wola nie została spełniona i uszkodzenia powiększały się bardzo szybko.

W  XV w. na nowo podjęto poważne prace remontowe. W 1442 r. pokryto katedrę nową dachówką, a w 1454 r. przeprowadzono kosztowną jej restaurację.

Pokój toruński w 1466 r. przesądził o wyjątkowo pomyślnym rozwoju Płocka jako ważnego portu na Wiśle, która była głównym środkiem  transportu handlowego. W 1498 r. otrzymuje prawo budowy wodociągów, uzyskuje wiele przywilejów dzięki którym rzemiosło osiąga wysoki poziom, a mieszkańcy bogacą się na handlu.  Wpływa to na rozwój kultury i oświaty.

Począwszy od 1543 r. katedra przeżywa drugi okres swej świetności. Została gruntownie przebudowana w stylu renesansowym. Pracami kierował włoski budowniczy Jan Baptysta z Wenecji. Dzisiejsza piękna w kształcie ośmioboczna kopuła z latarnią jest XX-wieczną rekonstrukcją tego renesansowego elementu katedry. Przedłużono wtedy prezbiterium, do którego ścian bocznych dobudowano z obu stron dwa piętrowe pomieszczenia na zakrystię, skarbiec i kapitularz.

Na progu XVI w, znaczna część historycznego Mazowsza należała już do Korony, tworząc dwa województwa: rawskie i płockie, zaliczane wówczas do Wielkopolski, Województwo warszawskie, zwane wtedy mazowieckim, wcielone zostało do Polski w 1529 r. Dzięki temu wzmogło się poczucie jedności wszystkich ziem Mazowsza należących do trzech diecezji: płockiej, poznańskiej i gnieźnieńskiej. Ułatwiło to również intensywniejsze oddziaływanie dworu królewskiego w Krakowie, który od początku panowania Zygmunta Starego stał się żywym ogniskiem promieniowania kultury odrodzenia na cały kraj. Królowa Bona Sforza, mająca ogromny wpływ na sprawy publiczne i patronująca humanistom, szczególnie upodobała sobie Mazowsze i nieraz gościła w Płocku. Znamienny jest fakt, że płocka stolica biskupia była przez cały XVI w. obsadzona przez wybitnych humanistów i mecenasów sztuki renesansowej, którzy często przechodzili z Płocka na biskupstwo krakowskie lub gnieźnieńskie. Nic przeto dziwnego, że mimo późniejszych kataklizmów wiele znakomitych dzieł renesansowych, wykonanych przez nieprzeciętnych artystów, świadczy do dziś o rozkwicie sztuki odrodzenia w środowisku płockim.

Pierwszym mecenasem nowej kultury był biskup Erazm Ciołek (1503-1522), znakomity mówca i dyplomata, wytrawny bibliofil. Na jego płockim dworze gościli wówczas uczeni i artyści, często Włosi, tworzący żywą "sodalitatem vistulanum". Cesarz Maksymilian podczas wizyty u biskupa Erazma Ciołka, dowiedziawszy się, że w katedrze płockiej przechowywana jest głowa św.  Zygmunta, jako wyraz uznania nadał kapitule płockiej w 1518 r. herb dawnych królów burgundzkich. Późniejszą pieczęć kapituły stanowi ten sam herb, lecz ponad koroną umieszczona jest Najświętsza Maria Panna z Dzieciątkiem na prawym ręku.

Biskupowi Erazmowi Ciołkowi niewiele ustępowali wiedzą i kulturą humanistyczną jego następcy: biskup Andrzej Krzycki ( 15271535), kanclerz królewski, mówca i poeta, przyjaciel Erazma z Rotterdamu, oraz Piotr Gamrat, tylko przez rok pełniący godność biskupa płockiego (1537-1538), który z racji przynależności do stronnictwa politycznego Bony nie cieszył się sympatią, jednak okazał się bardzo energicznym rządcą diecezji. Nieco dłużej zasiadał na płockiej stolicy biskup Samuel Maciejowski (1542-1545), podkanclerzy koronny, który trwale zapisał się w Płocku walorami swego charakteru i umysłu. Opatrznościowym odnowicielem katedry płockiej okazał się biskup Andrzej Noskowski (1547-1567), który dzięki wielkiej umiejętności gospodarowania równie wiele uczynił dla swojego umiłowanego Pułtuska. Biskup Piotr Myszkowski (1567-1577), wychowanek uniwersytetu padewskiego, był człowiekiem wysoce wykształconym, a jego dwór, zwłaszcza po przeniesieniu się na stolicę krakowską, zyskał opinię "przybytku uczonych". Jego następca biskup Piotr Dunin- Wolski (15771599) dzięki biegłej znajomości języków obcych i dużej zręczności dyplomatycznej był używany przez króla do trudnych poselstw politycznych i został wielkim kanclerzem koronnym króla Stefana Batorego. Bogato wyposażył w paramenty, wyroby złotnicze i książki (130 tomów) katedrę płocką. Ten znakomity bibliofil ofiarował też Wszechnicy Jagiellońskiej około tysiąca ksiąg.

Wszyscy ci, może nazbyt zeświecczeni, lecz utalentowani i światli biskupi renesansowi wywiązywali się z obowiązku odbudowy i przebudowy katedry płockiej.

Już w 1504 r. odnowiono wnętrze, a otoczenie uporządkowano. W 1506 r. biskup Erazm Ciołek przeprowadza remont katedry, ale prace te nie na długo wystarczyły.

W 1530 r. groźny pożar spowodował zawalenie się lewej nawy wraz ze sklepieniem i międzynawowymi kolumnami oraz stropu prezbiterium. Gdy północna ściana runęła, wówczas biskup Krzycki w 1531 r. sprowadził z Krakowa do Płocka spółkę budowlano-rzeźbiarską, z rzymianinem Bernardino di Zenobi de Gionotis, głównym współpracownikiem Berrcciego, twórcy Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, oraz Janem Cini ze Sieny i Filipem z Fiesole.

W liście do królowej Bony, datowanym na 6 czerwca 1532 r. biskup Krzycki napisał, że tama broniąca góry zamkowej od strony Wisły wali się i „piękniejsza część pałacu tego zapadła się razem z górą" . W latach 1531-1534 wzniesiono od fundamentów, z zachowaniem partii dawnych murów, katedrę o nowym obliczu renesansowym z kopułą.

Prace wykończeniowe trwały jeszcze kilkanaście lat. Nim zakończono zasadnicze prace architektoniczne, ukazały sie nowe pęknięcia w sklepieniach. Przejście biskupa Andrzeja Krzyckiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie i szybko następujące zmiany na stolicy biskupiej w Płocku nie sprzyjały dalszemu zajęciu się katedrą. Dopiero za biskupa Noskowskiego dokonano koniecznych napraw i uzupełnień oraz doprowadzono do końca zasadniczą budowę płockiej świątyni renesansowej.

W związku z wciąż prowadzonymi robotami remontowymi we wnętrzu katedry kapituła płocka wydała w 1556 r. zarządzenie, by „nikt podczas restauracji nie naruszał kamieni pomnikowych”, jednakże czarną plamą tych przedsięwzięć jest zniszczenie wszystkich przedrenesansowych grobowców i epitafiów.

W połowie XIX w. okazało się, że stan katedry znów jest alarmujący i w 1845 r. przeniesiono z niej nabożeństwa do kościoła św. Bartłomieja przystępując do restauracji budynku. Niczego wtedy w konstrukcji nie zmieniono. Pęknięcia i szczeliny w murach wypełniono zaprawą, spięto mury wielkimi kotwami żelaznymi. Teren wokół murów zewnętrznych świątyni obniżono na około półtora metra i przeprowadzono kanały odwadniające fundamenty. Skutki licznych remontów byłyby może trwalsze, gdyby władze carskie w 1891 r. nie kazały wymienić miedzianej blachy na nawach bocznych na cynkową. Nowa, gorszej jakości blacha doprowadziła wkrótce do powstania licznych zacieków i szybko postępującej ruiny zagrzybiałej  świątyni.

Ostatnia kapitalna restauracja katedry z pracami wykończeniowymi wnętrza miała miejsce w latach 1901-1915. Z nowych ciosów granitowych odbudowano od zewnątrz dolne partie starych murów i skarpy bocznych ścian, górne ściany zrekonstruowano z nowej cegły. Pilony fasady pokryto wielkimi płytami granitowymi, nad nimi wznoszą się murowane cegłą z końca XV w. ośmioboczne wieże z charakterystycznymi na rogach wałkami gotyckimi. Na miejsce dawnego drewnianego chóru z balkonem wzniesiono nowy, murowany, na dwóch kolumnach, naśladujących pozostałe międzynawowe typu toskańskiego. Równocześnie z renowacją architektoniczną przystąpiono do pracy nad polichromią, której wykonanie powierzono Władysławowi Drapiewskiemu;  wykonał ją w stylu neorenesansowym przy zastosowaniu barników mineralnych Keima.

Chcąc szczególnie wyróżnić jedną z najszacowniej szych świątyń polskich, papież Pius X odznaczył ją tytułem Bazyliki Mniejszej l lipca 1910  r.

Podczas I wojny światowej okupanci 22 maja 1918 r. zniszczyli osiem zabytkowych dzwonów spiżowych, a wśród nich dzwon noszący imię św. Jakuba z 1570 r., ćwiartując je dla uzyskania materiału na armaty. Nowe cztery dzwony dla katedry sprawione zostały w 1922 r. ale i one w czasie II wojny światowej podzieliły los poprzednich.

Piątego września 1939 r. na katedrę zrzucono bomby. które zniszczyły kaplicę św. Zygmunta i uszkodziły sklepienie nawy bocznej. Po prowizorycznych remontach czynna była ona jeszcze do lutego 1941 r. Później kościół zamknięto i zamieniono na skład mebli. Niemcy usunęli także miedziany dach z nawy głównej. Po koniecznych naprawach w 1946 r. katedrę oddano do użytku, a w latach następnych odnowiono polichromię, uszkodzenia wewnętrzne, wstawiono organy i założono centralne ogrzewanie. W 1965 r. biskup płocki Bogdan Sikorski powołał przy katedrze parafię św. Zygmunta, a jej pierwszym proboszczem mianował ks. Stanisława Kutniewskiego. Rok później z udziałem prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, metropolity krakowskiego abp. Karola Wojtyły i całego Episkopatu obchodzono w bazylice Milenium Chrztu Polski.

Średniowieczna świątynia była miejscem wiecznego spoczynku Władysława Hermana, Bolesława Krzywoustego i kilkunastu książąt mazowieckich. W 1825 r. ich szczątki przeniesiono do podziemi północnej kaplicy wieżowej, zwanej odtąd Królewską. Na posadzce, pośrodku kaplicy, ustawiono zaprojektowany przez Zygmunta sarkofag z czarnego marmuru z białym alabastrowym orłem na froncie i czterema orłami cynkowymi podtrzymującymi na skrzydłach której złożono insygnia królewskie ze złoconego brązu. W 1972 r. otwarciu grobu piastowskiego specjaliści dokonali badań archeologicznych, identyfikując szczątki królewskie. W 1975 r. podczas uroczystości jubileuszowych 900-lecia diecezji płockiej prochy Władysława Hermana i Bolsława Krzywoustego spoczęły we wnętrzu sarkofagu w dwóch trumienkach wykonanych z brązu.

7 czerwca 1991 r. katedrę nawiedził Jan Paweł II, który przewodniczył nabożeństwu czerwcowemu, wygłosił homilię i zakończył 42. Synod Diecezjalny. To wydarzenie upamiętnia odsłonięty w 1994 r. pomnik Błogosławionego Papieża Polaka obok bazyliki. 

W sierpniu i wrześniu 2003 r. dokonano ostatnich zmian w wyglądzie świątyni. Przebudowano prezbiterium, ołtarz posoborowy przesunięto w jego głąb, a marmurową balustradę przeniesiono do kaplicy św. Zygmunta. Zmiany zaprojektował prof. Jan Tajchman z Torunia. Poprzedziły one obchodzone 11 listopada 2003 r. uroczystości z racji setnej rocznicy rekonsekracji bazyliki katedralnej.

Historia pięćdziesięciu lat Parafii Katedralnej - kliknij tutaj.

Foto relacja